Marek Maciągowski

Przed II wojną światową mieszkało w Kielcach około 18 tysięcy Żydów. Byli oni pełnoprawnymi, aktywnymi obywatelami miasta, które uważali za swoje. Niewiele osób przypuszczało, że jest to jedna z najmłodszych społeczności żydowskich w Polsce.

Przez długie lata Żydzi nie mogli osiedlać się w Kielcach. Od stuleci mieszkali w pobliskich miastach: Chęcinach, Chmielniku, Pińczowie, Rakowie, Wierzbniku, Ostrowcu, ale na stałe przebywanie w Kielcach nie zezwalali im właściciele miasta – biskupi krakowscy. Zakaz ten przestał obowiązywać po carskim ukazie o równouprawnieniu Żydów z 1862 roku.

W 1860 roku w Kielcach mieszkało już 2640 Żydów. Zajęli się oni przede wszystkim handlem, który w Kielcach był bardzo słabo rozwinięty, a powstające wówczas firmy szybko zdobyły renomę, także wśród polskich klientów. Z żydowską konkurencją długo nie mogli się pogodzić mieszczanie. Rozwój żydowskiego osadnictwa w Kielcach przyniosła decyzja o budowie linii kolejowej
z Dęblina do Dąbrowy Górniczej w 1876 roku.

Następne ćwierćwiecze było okresem burzliwego rozwoju miasta. Liczba mieszkańców Kielc do roku 1905 potroiła się i sięgnęła blisko 30 tysięcy. Liczba żydowskich mieszkańców Kielc wzrosła w tym czasie czterokrotnie – do 10.587 osób.

Kupcy żydowscy byli obecni we wszystkich dziedzinach handlu, rozwinęło się rzemiosło i – na wielką skalę – chałupnictwo, zaczęły też powstawać zakłady przemysłowe, których dotąd w Kielcach nie było. Przede wszystkim można było wykorzystać surowce naturalne i drewno, a Żydzi zbudowali podstawy kieleckiego przemysłu wapienniczego i drzewnego. Rozwinęły się garbarnie skór, powstały niewielkie zakłady produkcji mydła i świec, drobnej galanterii oraz młyny. Kielce stały się też miastem szewców.

Życie religijne i społeczne ludności żydowskiej Kielc organizował dozór bożniczy. W 1868 roku zatrudniony został pierwszy rabin kieleckiej gminy wyznaniowej – Gutman Rapoport. W roku 1878 zakupiono plac pod budowę synagogi przy ulicy Warszawskiej.

Równocześnie do miasta zaczęli napływać przedstawiciele inteligencji.
Starły się wówczas dwa światy: tradycyjny – reprezentowany przez wychowanych w tradycji Żydów z prowincji, i nowoczesny – reprezentowany przez tych, którzy do Kielc przybyli z innych miast imperium rosyjskiego. Do końca XIX wieku społeczności żydowskiej Kielc ton nadawali żyjący według tradycji i przestrzegający praw religijnych ortodoksi, ale na przełomie wieków do głosu doszło nowe pokolenie, otwarte na rozwijające się idee syjonizmu i socjalizmu.
Społeczność kieleckich Żydów była w przeważającej części biedna. Bogatych rodzin przemysłowców i hurtowników było zaledwie około 30, blisko 100 rodzin inteligenckich żyło na przyzwoitym poziomie. Zdecydowana większość mieszkających w mieście Żydów żyła bardzo skromnie. Ponad 100 rodzin wymagało stałego wsparcia ze strony gminy. Od 1901 roku działało Towarzystwo Pomocy dla Ubogich Wyznania Mojżeszowego.

Z początkiem XX wieku kieleccy Żydzi podjęli wysiłek budowy własnej synagogi. W 1901 roku Estera i Mojżesz Pfefferowie podarowali na ten cel duży plac przy ulicy Nowowarszawskiej oraz 20 tysięcy rubli na koszty budowy. Synagoga została uroczyście otwarta we wrześniu 1903 roku. Rabinem kieleckim był wówczas Mosze Nachumem Jerozolimski.
W 1905 roku, po wielkim pożarze, który zniszczył miasteczko Chęciny, znaczna część jego żydowskich mieszkańców przeniosła się do nieodległych Kielc. Liczba żydowskich mieszkańców miasta w ciągu 10 lat – między rokiem 1905 a 1915 – wzrosła o siedem tysięcy.

W tym czasie do Kielc przybyło wielu chasydów. Mieszkali tu między innymi: reb Chaim Szmuel Horowicz, prawnuki cadyka Icchaka Horowicza – Widzącego z Lublina, jednego z najważniejszych przedstawicieli chasydyzmu na ziemiach polskich, reb Motele Twerski, zwany Rebe z Kuzmir (z Kazimierza), wnuk Mordechaja Motela i prawnuk Nachmana zwanego Magidem z Czarnobyla czy reb Chaim Majer Finkler, brat cadyka Hilela z Radoszyc.

Z początkiem XX wieku świat religii i tradycji zaczął odchodzić w przeszłość, a do głosu doszło młodsze pokolenie, odrzucające uległość wobec władz i śmiało stające do walki o swoje prawa. Powstało pierwsze w Kielcach kino, zaczęły działać żydowskie partie polityczne, stowarzyszenia kulturalne i sportowe. Żydzi niereligijni zakładali organizacje stawiające sobie za cel podniesienie kultury społeczeństwa żydowskiego.

Rozwój żydowskiego handlu i przemysłu utrudniała aktywność silnej w Kielcach Narodowej Demokracji. W 1912 roku zaczęto wprowadzać w życie hasło bojkotu żydowskich sklepów: „Swój do swego”. Część kielczan zaczęła omijać żydowskie sklepy, zakłady rzemieślnicze i hurtownie. Mimo ataków ze
strony kieleckiej prasy, bojkot miał słaby oddźwięk wśród mieszkańców miasta. W latach bojkotu żydowski handel nie upadł, powstały nawet nowe sklepy i hurtownie. W 1914 roku Żydzi mieli w Kielcach 276 sklepów, w tym 85 spożywczych, 42 tekstylne i 33 ze skórą i obuwiem. Bojkot nie dotknął też rzemiosła.

W 1916 roku, po śmierci rabina Mojżesza Jerozolimskiego, funkcję rabina objął Abela Rapoport. W Kielcach mieszkało już wtedy 16 tysięcy Żydów.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sytuacja w mieście była bardzo ciężka. Panował głód, bezrobocie, brakowało lekarstw, kupcy zubożeli. Trudna
sytuacja i aktywność Narodowej Demokracji spowodowały rozdźwięk między społecznościami polską i żydowską. Choć w mieście nie dochodziło wcześniej do antysemickich zamieszek, w napiętej sytuacji politycznej wystarczyła iskra. 11 listopada 1918 roku doszło w Kielcach do antyżydowskich zajść, w wyniku których zabitych zostało czterech Żydów, a ponad 100 zostało rannych. W wyniku śledztwa aresztowano kilka osób pod zarzutem rabunków. Napięte stosunki między Polakami i Żydami utrzymywały się jeszcze przez kilka miesięcy, co znajdowało wyraz w tym, że Polacy omijali sklepy żydowskie, a Żydzi polskie. Jednak wkrótce sytuacja wróciła do normy. Mimo napięcia, kieleccy Żydzi poparli tworzenie niepodległego państwa polskiego. Uroczyście obchodzili rocznice odzyskania niepodległości (11 listopada) i Konstytucji 3 Maja – w kieleckiej synagodze organizowano wtedy uroczyste nabożeństwa. Jedność z państwem polskim podkreślano zwłaszcza po dojściu Hitlera do władzy.

Żydzi w Kielcach byli wówczas właścicielami zakładów przemysłowych, hut, tartaków, kamieniołomów, rozwinęli też handel. Istniejące wcześniej sklepy, hurtownie i składy ugruntowały swoją pozycję. Żydzi prowadzili handel węglem, materiałami budowlanymi, żelazem, naftą, mieli aż 189 sklepów spożywczych. Handel był bardzo rozdrobniony, na niskim poziomie stało też rzemiosło.

Przez całe dwudziestolecie międzywojenne społeczność kieleckich Żydów była ogromnie zróżnicowana. Nie pozostawało to bez wpływu na życie polityczne i społeczne. Swoją obecność starały się zaznaczyć wszystkie ugrupowania – od komunistów po skrajną ortodoksję. Rozwinęło się żydowskie szkolnictwo. Od 1918 roku działało Gimnazjum Gminy Wyznaniowej Żydowskiej dla chłopców, mające około 200 uczniów. Szkoła cieszyła się dużym prestiżem. Nauczyciele szkół żydowskich bardzo aktywnie włączali się we wszelkie inicjatywy społeczne i kulturalne, byli aktywni w radzie gminy wyznaniowej. Istniało też kilkanaście szkół prywatnych. Dużą popularnością cieszyła się 8-klasowa szkoła dla dziewcząt Adolfa i Stefanii Wolmanów.

Żydzi kieleccy bardzo aktywnie uczestniczyli także w zarządzaniu miastem, wchodząc w skład Rady Miejskiej. Swoją pozycję zaznaczali bardzo wyraźnie przedstawiciele inteligencji, prestiżem i uznaniem cieszyli się żydowscy lekarze.

Żydzi nigdy nie byli w Kielcach w większości, stanowili około jedną trzecią mieszkańców miasta. Stosunki z Polakami, choć nie wolne od problemów, a czasem antagonizmów i niechęci, w większości powodowanych trudnymi warunkami bytowymi, układały się na ogół poprawnie.

Spis powszechny z 1931 roku wykazał, że w Kielce miały 58.236 mieszkańców, w tym 18.073 Żydów. Była to społeczność w przeważającej części złożona z robotników małych zakładów, drobnych kupców i rzemieślników. Dla bardzo wielu z nich Kielce były tylko przystankiem na drodze do lepszego życia, którego szukali także poza Polską, na emigracji. Wielu Żydów kieleckich coraz częściej wyjeżdżało do większych miast lub emigrowało za granicę, przeważnie z przyczyn ekonomicznych.